Kolet Janssen: ‘Een beetje betutteling’
‘Soms moet je mensen beschermen tegen zichzelf’, hoor en lees je steeds vaker. Dan gaat het over jongeren die naar Syrië willen, mensen die tot ’s avonds laat werkmails beantwoorden of zwakbegaafde meisjes die ten prooi vallen aan loverboys. Maar wil ik eigenlijk wel beschermd worden, tegen wie dan ook? Wil ik niet ten koste van alles ook domme dingen kunnen doen?
Mensen willen niet betutteld worden. Sinds de tweede helft van de vorige eeuw zijn we weg gegroeid van het ideaal van gezagsgetrouwheid en gehoorzaamheid naar een samenleving waarin zelfbeschikking en volledige zelfontplooiing op alle gebieden van het leven de hoogste waarden zijn. We willen onze eigen overtuiging en ons eigen geweten volgen. We willen zelf kunnen kiezen wat wanneer we waar en met wie doen. Stomme regeltjes imponeren ons niet langer en we zijn niet van plan om ons opnieuw daaraan te houden.
De gevolgen van foute keuzes
Maar aan dat vrolijke zelfbeschikkingsideaal zitten een paar vlijmscherpe zwarte randjes. Want steeds meer moeten mensen ook de gevolgen dragen van hun soms foute keuzes. Als dat sporadisch gebeurt, noem je zoiets pech. Niet goed opgelet bij het ondertekenen van mijn energiecontract en dus te veel geld kwijt. Net iets te veel gedronken en dus prijs bij de alcoholcontrole. Volgende keer beter.
Maar als dezelfde mensen systematisch onhandige en onverstandige keuzes maken, kun je dan nog zeggen: ‘Eigen schuld, dikke bult?’ Kan een samenleving het laten gebeuren dat de grootste slachtoffers van misleidende reclame steevast de mensen zijn met het kleinste budget? Dat psychisch labiele of licht mentaal gehandicapte mensen relaties aangaan waarin er duidelijk misbruik van hen wordt gemaakt? Dat jonge mensen die hun draai niet vinden te makkelijk verzeild raken in organisaties die hen uitbuiten of manipuleren? Hoe ver gaat onze hang naar zelfbeschikking?
Wie zal dat betalen?
Daarbij komt dat totale zelfbeschikking voor ieder afzonderlijk lid van de maatschappij ontzettend duur is. Het is onbetaalbaar om voor elk individu een hoogstpersoonlijk traject uit te werken op het vlak van studie, loopbaan, medische begeleiding, wonen en vrije tijd.
Onvermijdelijk worden we in groepen en categorieën ingedeeld. Of we krijgen het kostenplaatje van al die zelfbeschikking langs een zijpoortje weer doorgeschoven naar onze eigen portemonnee: aparte verzekeringspolissen voor wie een extreme sport beoefent, speciale dure lenzen nodig heeft of misschien binnenkort zelfs voor wie rookt.
Er was een tijd waarin mensen die wat zwakker staan in het leven (bv. jongeren of mensen met een mentale beperking) niet zelfstandig waren. Ze woonden thuis of in een voorziening. Ze hadden nauwelijks een eigen budget en weinig vrijheid. Er was toezicht op de mensen met wie ze omgingen en de uren waarop ze thuiskwamen. In onze samenleving zijn deze groepen autonomer geworden. Ze kunnen gaan en staan waar ze willen en ze genieten daar volop van. Maar tegelijk zijn ze soms een makkelijke prooi voor wie snel winst wil maken of wie het slecht met hen voorheeft.
Niemand wil terug naar vroeger. We zouden niet meer kunnen en willen wennen aan iemand die zegt wat we moeten doen. We zijn veroordeeld tot de lusten en lasten van onze vrijheid. Maar misschien moeten we toch eens nadenken over een zachte vorm van paternalisme. Een vorm van begeleiding die meer doet dan feiten op een rijtje zetten, maar die ook samen nadenkt met de betrokkenen over wat voor hen op lange termijn de beste keuze is. Waar een beetje autonomie met plezier kan ingeruild worden voor wat meer welzijn. Zodat zelfbeschikking geen valkuil wordt, maar iets waar iedereen van kan genieten.
Iets minder autonomie op tijd en stond zou trouwens voor ons allemaal een verlichting van ons bestaan betekenen. Want we zijn het meer dan moe om tijd en energie te moeten stoppen in het uitvogelen van het voordeligste telefoonabonnement, de hipste vakantiebestemming of het gezondste dieet. Misschien geldt ook voor autonomie dat ‘goed genoeg’ soms beter is dan de perfectie.