Kolet Janssen: Cleopatra en Jezus
Mag je de geschiedenis geweld aandoen als het over een icoon gaat? Cleopatra bevindt zich in het goede gezelschap van Jezus.
Er is ophef over Cleopatra. Een serie op Netflix stelt haar voor als een zwarte vrouw. In Egypte is er grote verontwaardiging: Cleopatra was niet zwart. Dat staat wetenschappelijk vast en het is dus onzin om haar personage door een zwarte vrouw te laten spelen. Maar is dat wel zo erg?
Cleopatra is niet de eerste historische figuur die een ‘aangepast’ uiterlijk krijgt op schilderijen en in films. Al eeuwenlang wordt Jezus bijvoorbeeld her en der afgebeeld als een witte man met middelblond haar en blauwe ogen. Terwijl hij ongetwijfeld een mediterraan type was, met een bruinere huid en donkere haren en ogen.
Een held op wie ik kan lijken
Als iemand belangrijk is, is het verleidelijk om hem of haar voor te stellen als iemand op wie je lijkt. Het is eenvoudiger om je in te leven in iemand die eruitziet zoals jij. En het is makkelijker om zo iemand na te volgen. Op de schilderijen van Breugel zien Maria en Jozef eruit als een paar arme Vlaamse mensen in een heel gewoon dorpje. Dat zal de mensen van toen zeker hebben aangesproken.
Op talloze schilderijen zien we Jezus in een onhandig lang gewaad en met lange haren. Terwijl hij wellicht net als zijn tijdgenoten kort haar had en kleren droeg die een stuk praktischer waren om mee rond te trekken. In het kielzog van Che Guevara duikt Jezus in de jaren ’60 van de vorige eeuw op als een soort als guerillero. Milo Rau laat de Jezusfiguur in The New Gospel (2020) spelen door een zwarte man die opkomt voor de rechten van de onderdrukte zwarten op de plantages in Zuid-Italië. Dat raakt ons meer dan een historisch misschien correctere Jezus. En zeker meer dan een suikerzoete Jezus.
Voor mijn leerlingen was het destijds verrassend als ik hen wel tien verschillende voorstellingen van Jezus liet zien. Sommige spraken hen meer aan dan andere. Ze kozen er meestal eentje uit, die uitdrukte wat hen in Jezus boeide: zijn toegankelijkheid, zijn zorg voor anderen of juist zijn anders zijn dan andere mensen. Het was soms even wennen, maar zijn huidskleur was zelden doorslaggevend. We zijn niet nog steeds bezig met Jezus of met Cleopatra omwille van hun uiterlijk, maar om dat waar ze voor staan: respectievelijk de Messias en een krachtige vrouw.
Inspirerend tot in onze tijd
Iemand die eeuwen later nog tot de verbeelding spreekt en als inspiratie dient, is een icoon. Een icoon hoef je niet altijd historisch correct voor te stellen. Belangrijker is dat je iets meegeeft van zijn of haar bezieling en gedrevenheid. Dat lukt vaak beter als je het uiterlijk aanpast aan je publiek. Wat in de Netflix-serie African Queens gebeurt, is uiteindelijk niet meer dan dat. Het is de prijs die elk icoon betaalt om eeuwen later nog actueel te zijn. Voor zwarte mensen zal het verfrissend en ‘empowerend’ zijn om die sterke koningin als een van hen te zien. En voor anderen helpt het om te erkennen dat Cleopatra een inspiratiebron is voor alle vrouwen, van alle tijden en kleuren.
Beelden hebben altijd invloed. Misschien zullen er mensen zijn die gaan denken dat Cleopatra echt zwart was. Zoals er ook nog heel veel mensen in het westen overtuigd zijn dat Jezus er wit en blond uitzag. Die andere Netflixserie Bridgerton voerde een hele cast van zwarte acteurs op die personages uit de 19de eeuwse Britse aristocratie vertolken. Zelfs de Queen is er zwart. Dat is overduidelijk fictie, maar het heeft een verrassend effect. Historisch gezien klopt er niets van, maar het zet je wel even op een ander been. Je wordt erdoor aan het denken gezet.
Er is dus iets te zeggen voor een zwarte Cleopatra of Jezus. Zwarte mensen hebben op dat vlak nog iets in te halen. Acteurs worden deels gecast op basis van hun uiterlijk, maar natuurlijk toch vooral om hun vermogen om een bepaald personage tot leven te brengen. De zwarte Jezus van Rau was erg overtuigend. Afwachten hoe de zwarte Cleopatra het ervan afbrengt. Ik wens haar veel succes.